ابن‌سنی ابوبکر احمد بن محمد دینوریاِبْنِ سُنّی، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق دینوری (ح ۲۸۰- ۳۶۴ق/ ۸۹۳ - ۹۷۵م)، محدث‌ِ شافعی است. ۱ - نسبخاندان او از موالی عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بوده و سمعانی [۱]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۷، ص۲۷۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
نسب او را ضبط کرده است. احتمالاً اصل او از دینور بوده است.۲ - مسافرت برای کسب حدیثابن سنی برای کسب حدیث مسافرتهایی به نقاط مختلف از جمله بغداد، کوفه، بصره، حرّان، دمشق، عمان، مصر [۲]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۳]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۴]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۳۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۵]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۶]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۴۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۷]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۶۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۸]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۷، ص۱۸۴، به کوشش عبدالغنی الدقر و مطاع الطرابیشی، دمشق، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
و جزیرة ابن عُمر [۹]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۳، ص۳۹، به کوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م.
داشته است؛ چنانکه ذهبی [۱۰]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۲۵۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
از او به عنوان رحّال یاد کرده است. تنوع مشایخ او در عمل الیوم و اللیلة احتمال سفرهای دیگری را نیز مطرح می‌کند. با توجه به یک سند ثبت شده در جامع الاصول مجدالدین ابن اثیر [۱۱]
ابن اثیر، مجدالدین، جامع الاصول، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
و با توجه به شاگردان ابن سنی می‌توان حدس زد که او پس از پایان سفرهایش به دینور بازگشته و در آن‌جا مسکن گزیده است. با توجه به اطلاع ما از اقامت او در ۳۶۳ق در دینور [۱۲]
ابن اثیر، مجدالدین، جامع الاصول، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
محتمل است که ابن‌سنی یک سال بعد در همان‌جا وفات یافته باشد.۳ - مشایخ حدیثابن سنی از مشایخ بسیاری در بلاد مختلف اخذ حدیث کرده که در آن میان می‌توان از محدثان بزرگی چون نسائی، ابویَعلی موصلی، محمد ابن جریر طبری، ابوبکربن ابی‌داوود سجستانی، ابوالقاسم بَغَوی، قاضی مَحاملی و احمد بن عُمَیر بن جوصای دمشقی نام برد. [۱۳]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۷، ص۱۸۴، به کوشش عبدالغنی الدقر و مطاع الطرابیشی، دمشق، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
در این میان ابن سنی بیش از همه تحت‌تأثیر نسائی قرار داشته و در برخی منابع از او به عنوان صاحب نسائی یاد شده است. [۱۴]
محیی‌الدین نووی، «حلیة الابرار»، ج۱، ص۱۵۷، الفتوحات الربانیة (نک: ابن علان، در همین مآخذ).
[۱۵]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۳، ص۳۹، به کوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م.
۴ - عمده‌ترین راوی سنن نسائیابن سنی نه تنها در آثارش کارهای نسائی را دنبال کرده است، بلکه عمده‌ترین راوی سنن نسائی در مشرق زمین به شمار رفته، و سنن متداول که به چاپ رسیده، روایت اوست. [۱۶]
احمد نسائی، السنن، ج۷، ص۱۸۱، قاهره، ۱۳۱۲ق.
[۱۷]
احمد نسائی، السنن، ج۷، ص۲۸۶، قاهره، ۱۳۱۲ق.
[۱۸]
ابن اثیر، مجدالدین، جامع الاصول، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
[۱۹]
ابن اثیر، عزالدین، اسدالغابة، ج۱، ص۱۰، قاهره، ۱۲۸۰ق.
اما روایت او از نسائی در مغرب رواج نداشته است. نزدیک‌ترین شاگرد ابن سنی قاضی ابونصر احمد بن حسین کسّار دینوری است که آثار و مَرویّات او به خصوص عمل الیوم و اللیلة ابن سنی و سنن نسائی از طریق او رواج یافته است. [۲۰]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۲۱]
ابن اثیر، مجدالدین، جامع الاصول، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
[۲۲]
ابن اثیر، عزالدین، اسدالغابة، ج۱، ص۱۰، قاهره، ۱۲۸۰ق.
[۲۳]
احمد خطیب بغدادی، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۸۱، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
[۲۴]
احمد خطیب بغدادی، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
[۲۵]
احمد خطیب بغدادی، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
از دیگر ۵ - شاگردان و راویانشاگردان و راویان او ابوالقاسم علی بن عمر اسدآبادی راوی کتاب القناعة، [۲۶]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۷، ص۱۸۴، به کوشش عبدالغنی الدقر و مطاع الطرابیشی، دمشق، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۲۷]
ظاهریه، خطی (ادب)، ج۱، ص۴۴۶.
قاضی ابوبکر احمد بن عبدالله بن علی بن شاذان دینوری، [۲۸]
علی ابن ماکولا، الاکمال، ج۴، ص۵۰۱، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
ابوالحسن محمد بن علی حسنی هَمَدانی و ابوعلی حمد بن عبدالله اصفهانی [۲۹]
علی ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۷، ص۱۸۴، به کوشش عبدالغنی الدقر و مطاع الطرابیشی، دمشق، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
را باید نام برد.استماع او از مشایخی چون ابوخلیفه فضل بن حباب جمحی و ابویعلی موصلی که در ۳۰۵ و ۳۰۷ق به ترتیب در ۱۰۰ سالگی و ۹۷ سالگی درگذشته‌اند، [۳۰]
محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۶۷۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
[۳۱]
محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۷۰۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
این امکان را برای ابن سنی فراهم آورد تا از محدّثانی که در فاصله ۲۲۰-۲۳۰ق یعنی حدود ۵۰ -۶۰ سال پیش از تولد وی وفات یافته بودند، تنها با یک واسطه روایت کند که از آن جمله می‌توان از عبدالله قَعْنَبی (د ۲۲۱ق)، ابوالولید طَیالسی (د ۲۲۷ق)، خَلَف بن هشام (د ۲۲۷ق) و مُسدِّد بن مُسَرهد (د ۲۲۸ق) نام برد، [۳۲]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۳۳]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۲۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۳۴]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۳۵]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۳۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
ولی بخشی دیگر از احادیث ابن سنی با واسطه‌های بیشتری بوده است، به عنوان نمونه در چندین موضع با سه واسطه از حیوة بن شریح (د ۲۲۴ق) روایت کرده است. [۳۶]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۲۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۳۷]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۳۸]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۵۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
از نظر دقت در نقل احادیث از جمله استعمال اصطلاحات مربوط به نحوه تحمل حدیث، ضبط تردید راوی و تفکیک لفظ حدیث در موارد تلفیق سند [۳۹]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۱۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۴۰]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۲۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۴۱]
احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، ج۱، ص۴۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
دقت موجود در آثار نسائی، در عمل الیوم و اللیلة ابن سنی کمتر دیده می‌شود. از نظر رجالی، ذهبی [۴۲]
محمد ذهبی، تذکرةالحفاظ، ج۱۶، ص۲۵۵، ج۳، ص۹۳۹، محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
او را ثقه شمرده است، ولی ابن حجر او را برخلاف نسائی که در رجال سند خود سختگیر بوده، در این مورد متساهل دانسته است [۴۳]
محمد ابن علان، الفتوحات الربانیة، ج۴، ص۴۹، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۹م.
و سخن او چندان هم دور از واقعیت نیست. [۴۴]
حماده، فاروق، ج۱، ص۱۰۸، مقدمه بر عمل الیوم و اللیلة (نک: نسائی در همین مآخذ).
[۴۵]
حماده، فاروق، ج۱، ص۱۱۴، مقدمه بر عمل الیوم و اللیلة (نک: نسائی در همین مآخذ).
همچنین سیوطی در الجامع الصغیر بسیاری از اسناد طب النبّی ابن سُنی را ضعیف شناخته است.۶ - آثار۶.۱ - چاپیعمل الیوم و اللیلة، مشتمل بر احادیثی درباره اعمال و اذکار روزانه. اساس کار ابن سنی در این تألیف (با ۷۷۳ حدیث) کتابی با همین عنوان از استادش نسائی با ۱۱۴۱ حدیث است که برگرفته‌هایش از کتاب نسائی ۱۳۳ حدیث را تشکیل می‌دهد و احادیث منقول با اسناد آن‌ها عیناً در کتاب نسائی دیده می‌شود. با صرف نظر از تغییرات اندکی که ابن سنی در ابواب کتاب نسائی داده و احادیث کمی که بر آن افزوده است، می‌توان کتاب ابن سنی را به اصطلاح اهل حدیث «مستخرج‌ِ» کتاب نسائی دانست، اما چنانکه گفته شد اسناد مستخرج‌ِ ابن سنی از نظر قوت با اسناد نسائی برابری نمی‌کند. با اینهمه معلوم نیست از چه جهت زکی‌الدین مُنذِری (د ۶۵۶ ق) و محیی‌الدین نَوَوی (۶۷۶ ق) کتاب ابن سنی را بر نسائی ترجیح داده‌اند. [۴۶]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۷۳.
[۴۷]
محیی‌الدین نووی، «حلیة الابرار»، ج۱، ص۱۵۷، الفتوحات الربانیة (نک: ابن علان، در همین مآخذ).
کتاب عمل الیوم و اللیلة ابن سنی چندین بار از جمله در ۱۳۱۵ و ۱۳۵۸ق در حیدرآباد دکن و در ۱۹۶۹م به کوشش عبدالقادر احمد عطا در قاهره به چاپ رسیده است. مختصری از آن نیز در کتابخانه‌های واتیکان و فاتح موجود است.۶.۲ - خطی۱. ریاضة المتعلم، در آداب یادگیری، کتابخانه برلین ؛ ۲. الصراط المستقیم، مجموعه‌ای از کلمات پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) در مناسبتهای مختلف، کتابخانه چستربیتی ؛ ۳. طب النبی، مجموعه احادیثی در طب، کتابخانه فاتح. بسیاری از احادیث این کتاب را سیوطی در الجامع الصغیر نقل کرده است. [۴۸]
سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۱۳، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۴۹]
سیوطی، الجامع الصغیر، ج ۱، ص۳۷، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
احتمالاً ابن سنی در تألیف آن از کتاب الطب نسائی [۵۰]
عبدالحق ابن عطیه، الفهرس، ج۱، ص۸۶، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد الزاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
بهره گرفته است؛۴. فضائل الاعمال، مشتمل بر احادیثی در این باره، کتابخانه ازهریه، [۵۱]
ازهریه، فهرست، ج۱، ص۵۷۳.
۵. القناعة، در وصف قناعت و فضیلت آن و مشتمل بر احادیث و اشعار در این موضوع. کتابخانه ظاهریه [۵۲]
ظاهریه، خطی (ادب)، ج۱، ص۴۴۶.
دو اثر یکی تحت عنوان الایجاز فی الحدیث و دیگری تألیفی در خصوص روایت برادران از یکدیگر نیز به او نسبت داده شده است. [۵۳]
محمد سخاوی، فتح المغیث، ج۳، ص۱۷۸، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۵۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۰۵.
ذهبی و در پی او ابن ناصرالدین دمشقی (د ۸۴۲ ق) کتاب المُجَتبی (یا المجتنی) را که امروزه با عنوان سنن نسائی متداول است و یکی از صحاح سته به شمار می‌رود، تألیف ابن سنی دانسته‌اند. [۵۵]
محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۴۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
[۵۶]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۲۵۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۵۷]
عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، ج۳، ص۴۸، قاهره، ۱۳۵۰ق.
قدر مسلم این است که کتاب المجتبی برگزیده‌ای از کتاب السنن الکبیر نسائی است که هنوز نسخه کاملی از آن شناخته نشده است، [۵۸]
محمد ابن خیر اشبیلی، الفهرسة، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۵۹]
محمد ابن خیر اشبیلی، الفهرسة، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
اما برخلاف گفته ذهبی جمعی از متقدمان چون ابوعلی غَسّانی (د ۴۹۸ق)، ابن خیر اشبیلی (د ۵۷۵ ق) و مجدالدین ابن اثیر جَزَری (د ۶۰۶ ق) به صراحت گزینش و تألیف المجتبی را به شخص نسائی نسبت داده و ابن سنی را تنها راوی آن شمرده‌اند. [۶۰]
محمد ابن خیر اشبیلی، الفهرسة، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۶۱]
محمد ابن خیر اشبیلی، الفهرسة، ج۱، ص۱۲۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۶۲]
ابن اثیر، مجدالدین، ج۱، ص۱۱۶، جامع الاصول، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
در تأیید این نظر باید افزود که کتاب المجتبی در مغرب به روایت عبدالکریم بن احمد و ولیدبن قاسم از نسائی رواج داشته است. [۶۳]
محمد ابن خیر اشبیلی، الفهرسة، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۶۴]
یحیی ابن بطریق، العمدة، ج۱، ص۲۲، قم، ۱۴۰۷ق.
[۶۵]
حماده، فاروق، ج۱، ص۶۰ - ۷۸، مقدمه بر عمل الیوم و اللیلة (نک: نسائی در همین مآخذ).
۷ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، عزالدین، اسدالغابة، قاهره، ۱۲۸۰ق. (۲) ابن اثیر، مجدالدین، جامع الاصول، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م. (۳) یحیی ابن بطریق، العمدة، قم، ۱۴۰۷ق. (۴) محمد ابن خیر اشبیلی، الفهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۵) احمد ابن سنی، عمل الیوم و اللیلة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق. (۶) علی ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش عبدالغنی الدقر و مطاع الطرابیشی، دمشق، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۷) عبدالحق ابن عطیه، الفهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد الزاهی، بیروت، ۱۹۸۳م. (۸) محمد ابن علان، الفتوحات الربانیة، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۹م. (۹) عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق. (۱۰) علی ابن ماکولا، الاکمال، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م. (۱۱) ازهریه، فهرست. (۱۲) حاجی خلیفه، کشف. (۱۳) حماده، فاروق، مقدمه بر عمل الیوم و اللیلة (نک: نسائی در همین مآخذ). (۱۴) احمد خطیب بغدادی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م. (۱۵) محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۱۶) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۱۷) عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م. (۱۸) محمد سخاوی، فتح المغیث، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۹) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م. (۲۰) سیوطی، الجامع الصغیر، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م. (۲۱) ظاهریه، خطی (ادب). (۲۲) احمد نسائی، السنن، قاهره، ۱۳۱۲ق. (۲۳) احمد نسائی، عمل الیوم و اللیلة، به کوشش فاروق حماده، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م. (۲۴) محیی‌الدین نووی، «حلیة الابرار»، الفتوحات الربانیة (نک: ابن علان، در همین مآخذ). ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌سنی»، ج۳، ص۱۳۴۰. |